ક્ષમા - ફિલ બોસ્મન્સ

આજે સવંતસરી, એટલે મિચ્છામી દુક્કડમ કહીને સૌની માફી માંગવાનો, અને મિચ્છામી દુક્કડમ કહેનારને દિલથી માફ કરી દેવાનો દિવસ. તો આજે કોઇ ગીત, ગઝલ કે કવિતા ના બદલે, થોડા સરળ શબ્દોમાં એક-બે વિચારો.



( અનુવાદ : રમેશ પુરોહિત )

કોઇને કંઇક આપતા રહેવું ખૂબ જ મહત્વનું છે
પણ ક્ષમા આપવી સૌથી મુશ્કેલ કામ છે.
હા, ક્ષમા ખરેખર આપવી એ અઘરું છે.
આમ છતાં મારે વારંવાર કઇંક આપવાનું હોય તો
એ છે ક્ષમા, ક્ષમા અને બીજું કાંઇ નહીં, પણ ક્ષમા.
હું માફ કરી દેવાનું બંધ કરું કે તરત જ એક દીવાલ ઊભી કરું છું
અને આ દીવાલ કેદખાનાના ચણતરનો પાયો નાખે છે.
આ જિંદગીમાં જે કાંઇ છે એમાં બે વસ્તુ મહત્વની છે
- સમજણ અને ક્ષમા.

હું ઘણા માણસોને જાણું છું
અને ઘણાનાં રહસ્યો મારી પાસે છે
અને બરાબર પામી ગયો છું કે
કોઇ પણ બે માણસો વચ્ચે કોઇ સામ્ય નથી હોતું
પ્રત્યેક વ્યક્તિને પોતાનું વિશ્વ છે
અને એ જીવે છે, અનુભવે છે, વિચારે છે અને પ્રતિભાવ આપે છે
પોતાનામાં સમાયેલા વિશ્વમાંથી.
અને એ વિશ્વનો ગહનતમ છાનો ખૂણો
હજી લગી મારાથી અજાણ્યો છે.
આથી જીવનની રોજિંદી ઘટમાળમાં
વિસંવાદ, ઘર્ષણ અને તાણનું હોવું
ખૂબજ સ્વાભાવિક લાગે છે.
જો માણસ એટલું સમજે કે
બીજી વ્યક્તિને પોતાનું નોખું વિશ્વ છે
અને એ ક્ષમા આપવા તૈયાર હોય તો જ
સાથે રહેવું શક્ય બને.
આમ ન કરીએ તો આખરે નસીબમાં રહે છે
રોજબરોજના પ્રહારો અને અંદરઅંદરના ઝગડાઓ.

---------


કોઇને માફ ન કરવાની તમારી મનોવૃત્તિ તમને નીચું જોવડાવે છે.
રોજ ને રોજ આવું હઠીલું મન રાખવું અને હૈયામાં હડહડતો તિરસ્કાર
રાખવો એનાથી વધારે કરુણ કશું જ નથી.
હા, હું એટલું જ સમજું છું કે
કોઇકે અથવા કહો કે ઘણા બધાએ તમારી જોડે ખોટો વર્તાવ કર્યો હોય
અને ધીમે ધીમે તમારું હ્યદય ઉષ્માહીન થઇ ગયું હોય.
તમે હવે પહેલા જેવા રહ્યા નથી. તમને પણ નવાઇ લાગતી હશે.
તમે હવે એવા મૃદુ, સૌમ્ય કે સારા રહ્યા નથી.
તમારી સહાનુભૂતિની સરવાણી સુકાઇ ગઇ છે, પ્રેમ થીજી ગયો છે.
એક વાર જ્યાં સંબંધનો સેતુ હતો, ત્યાં ભંગાણ પડ્યું છે.
આનાથી દુ:ખ થાય છે, મૈત્રી મુકાબલામાં ફેરવાઇ ગઇ છે.
પ્રેમ ધિક્કારમાં ફેરવાઇ ગયો છે, તમે દુ:ખીના ડાળિયા થઇ ગયા છો;
તમે ક્યાંક ફસાઇ ગયા હો એમ લાગે છે. તમારી બારીઓ બંધ છે
અને સૂર્યના કિરણો પ્રવેશી શકતા નથી.
જિંદગીએ તમને પછડાટ આપી છે.
અંદરથી તમને એક ઝંખના છે કે હું આમાંથી
ક્યારે મુક્ત થાઉં.
પરંતુ તમે મારું માનો તો કહું કે આમાં એક જ રસ્તો છે.
ક્ષમા !
ક્ષમા કરવી. હું જાણું છું કે એ કેટલું મુશ્કેલ છે, પણ કરવા જેવું કામ છે.
ભૂલી જવું એ એક પ્રકારની સર્જકતા છે. એ નવું જીવન નવો આનંદ
લાવે છે. તમારામાં અને બીજામાં જે અગાધ શક્યતોઓ છે તેનું એ
નિર્માણ કરે છે.
તમારે વારંવાર ક્ષમા આપવી જ પડશે.
સાત, સત્તર કે સિત્તેર વાર ક્ષમા અને તે પણ સદાયને માટે આપવી પડશે.
કારણ કે તમને પોતાને પણ અઢળક ક્ષમાની જરૂર છે.

મિચ્છામી દુક્કડમ..

ખરેખર તો હમણાથી 'મિચ્છામી દુક્કડમ' ના કહેવાય. સવંતસરીના પ્રતિકમણ પછી કહેવાનું હોય. (મને આ વાતની 2 દિવસ પહેલા જ ખબર પડી.) પરંતુ ભારતમાં, યુ.એસ. માં, યુરોપમાં... બધે અલગ અલગ સમય ચાલે, એ વિચારીને જરા છુટ લઇ લઉં છું.

What does "Michchhami Dukkadam" mean?

Michchhami means, “to be fruitless (forgiven)” and Dukkadam (Dushkrut) means “ bad deeds”.

Therefore the meaning of Michchhami Dukkadam is:
"My bad deeds (with you) be fruitless".

So concept behind saying or writing someone "Michchhami Dukkadam" is that

If I have done any harm to you then those bad deeds to be forgiven (to be fruitless).

Those who did traditional Samvatsari (yearly) Pratikraman would remember saying " Tassa Michchhami Dukkadam " at the end of many of sutras.

There it meant that if I have committed any violations or transgressions related to those minor vows or so then those violations be forgiven (be fruitless).

The following is the prayer we say while doing Pratikraman:

KHAMEMI SAVVE JIVE,
SAVVE JIVA KHAMANTU ME
METTI ME SAVVE BHUYESU,
VERAM MAJAHAM N KENAI

What do we mean when we “ Michchhami Dukkadam"?

"I forgive (from the bottom of my heart without any reservation) all living beings (who may have caused me any pain and suffering either in this life or previous lives), and I beg (again from the bottom of my heart without any reservation) for the forgiveness from all living beings (no matter how small or big to whom I may have caused pain and suffering in this life or previous lives, knowingly or unknowingly, mentally, verbally or physically, or if I have asked or encouraged someone else to carry out such activities). (Let all creatures know that) I have a friendship with everybody and I have no revenge (animosity or enmity) toward anybody."

ગણેશચતુર્થી ની શુભકામનાઓ.....

મારા તરફથી સૌને ગણેશચતુર્થીની શુભેચ્છઓ. દરેક કાર્યમાં ગણેશજીનો આશિર્વાદ મળતો રહે.. વિઘ્નહર્તા કાયમ સાથે રહે એવી આશા.

ગણેશચતુર્થી સાથે મારા બાળપણની ઘણી બધી યાદો જોડાયેલી છે. તો મને થયું કે આજે જરા એ વાતો કરું.

અતુલની લગભગ બધી કોલોનીમાં સાર્વજનિક ગણેશોત્સવ યોજાતો, સિવાય કે અમારી સુવિધા કોલોની. કદાચ એ અતુલની સૌથી નાની કોલોની હતી, એટલે. કોલોનીમાં એક મહારાષ્ટિયન કાકાનું ઘર, એટલે અમારી બચ્ચાપાર્ટીનો ગણેશોત્સવ તો એમને ત્યાં જ થતો. દરરોજ સાંજે આરતીમાં ચોકકસ જવાનું જ. ત્યારે જે આરતી અને ભજન ગવાતા, એ સાંભળવાની ખરેખર મઝા આવતી. ત્યારે તો અમે બધા ઘણા નાના, એટલે ગાતા તો ના આવડે, પરંતુ છેલ્લે સુધી તાળી પાડવાની મઝા અચૂક લેતા. એટલું ખબર પડતી કે જે ગવાય છે એ ગુજરાતી તો નથી. ફક્ત 2 લીટી આવડતી ત્યારે... જયદેવ જયદેવ જય મંગલમૂર્તિ, હો શ્રી મંગલમૂર્તિ... જ્યારે આરતી પૂરી થવાની હોય ત્યારે છેલ્લે હરે રામ હરે રામ, રામ રામ હરે હરે... હરે કૃષ્ણ હરે કૃષ્ણ, કૃષ્ણ કૃષ્ણ હરે હરે..

અને પછી... મોરિયા રે બાપ્પા મોરિયા રે...

એક દિવસ અમારી પલટનને તુક્કો સુઝ્યો... બધી કોલોનીમાં સાર્વજનિક ગણેશોત્સવ થાય છે, તો આપણી કોલોનીમાં કેમ નહીં ? ચાલો... આપણે પણ ગણપતિ બેસાડીયે. ડીંપુના ઘરનો બગીચો કોલોનીના મેદાનને અડીને જ હતો. ત્યાં ભેગા થયા બધા, અને નક્કી થઇ ગયું, કે આ વર્ષે આપણે ત્યાં પણ ગણપતિ આવશે. ત્યારે તો પોકેટમની જેવી વાત જ કયાં હતી? એટલે થયું કે જાતે જ મૂર્તિ બનાવીયે. બધાએ ભેગા મળીને કોશિશ કરી તો ખરી, પણ કંઇક જોઇએ એવો ઘાટ ના આવ્યો.

એટલામાં કોઇ એક કાકાએ થોડુ પ્રોત્સાહન આપ્યું, છોકરાઓ... મૂર્તિ હું લાવી આપું છું. અમે બધા તો ખુશ ખુશ...
હવે next stage. સ્થાપના ક્યાં કરવી? 15 નંબરનું ઘર ખાલી જ હતું, એના ઓટલે. બેઠક તૈયાર કરી, બધાના ઘરેથી કંઇક ને કંઇક ભેગુ કરીને ગોઠવાઇ ગયું. પરંતુ બપોર થઇ ને વરસાદ ચાલું. પ્લાસ્ટિક બાંધીને કોશિશ તો કરી કે વરસાદનું પાણી મૂર્તિ સુધી ના પહોંચે, પણ પવન ઘણો હતો.. એટલે ખાસ્સી મહેનત કરી. પણ એટલો મેળ ના પડ્યો. એવામાં કંઇક તો કોઇએ વ્યવસ્થા કરી ( કોણે અને કેવી રીતે, એ યાદ નથી. ) અને અમને અઠવાડિયા માટે એ ઘરની ચાવી મળી ગઇ. પછી તો એ ઘરનો ઓરડો ઘણો સારી રીતે શણગાર્યો. આખી કોલોનીમાં આમંત્રણ આપ્યું, કે આરતી માટે આવજો. બધા એ નક્કી કરી લીધું કે કયે દિવસે કોને ત્યાંથી પ્રસાદ આવશે.

એક અઠવાડિયા સુધી, સ્કૂલેથી આવ્યા, લેસન પતાવ્યું, કે બઘાને ભેગા થવાનું એક જ સ્થળ, 15 નંબરનું ઘર. ખરેખર એ દિવસો ઘણા યાદ આવે છે આજે. મને ખાત્રી છે કે એ 18-20 જણા આજે જ્યાં પણ હશે, કયારેક તો એ ગણેશચતુર્થી જરૂર યાદ કરતા હશે.

અને મને યાદ છે જયારે હું 6th std માં હતી, ત્યારે મારો જન્મદિવસ અને ગણેશચતુર્થી એક જ દિવસે આવ્યા. એક તો જન્મદિવસ, અને સ્કૂલમાં રજા.. વાહ.. મઝા હતી એ દિવસે તો. સવારે પપ્પા અને ભાઇ કંઇક કામ માટે વલસાડ ગયા હતા, અને હું તૈયાર થઇને જતી હતી સોનલના ઘરે. સોનલની બાજુમાં જ પ્રિતેશભાઇ અને અંકુરનું ઘર, એટલે સોનલ ત્યાં હતી, તો હું પણ ત્યાં પહોચી. પ્રિતેશભાઇએ પૂછ્યું, કયા કલરની સાઇકલ મંગાવી? મેં સામે પૂછ્યું, સાઇકલ ?? તો મને કહે... આજે તારો birthday છે ને ? મેં કહ્યુ, 'હા...'. તો એ મને કહે, તારો ભાઇ અને પપ્પા તારા માટે સાઇકલ લાવવાના છે આજે... (મારા ભાઇ અને પ્રિતેશભાઇ એક જ ક્લાસમાં, અને સારા મિત્રો પણ ખરા.. )
પછી મને યાદ આવ્યું, કે કાલે સાંજે જ ભાઇએ રસ્તે જતી એક સિલ્વર કલરની સાઇકલ બતાવીને પૂછ્યું હતુ, કે તને સિલ્વર કલરની સાઇકલ ગમે? અને મેં કહ્યું હતુ, કે મને તો ભુરા કલરની વધારે ગમે.
હું તો દોડી ઘરે... મમ્મી પાસે ખાત્રી કરી કે આજે મારા માટે સાઇકલ આવવાની છે. અને પછી તો એ સાઇકલ મારી બહેનપણી જેવી જ થઇ ગઇ હતી. એણે મને ઘણો ઘણો સાથ આપ્યો...

એક રીતે આવું બધું યાદ કરીને હસવું આવે છે, તો સાથે સાથે જગજિતસિંગની પેલી ગઝલ પણ યાદ આવી જાય... વો કાગઝકી કશ્તી... વો બારિશકા પાની...

મુક્તકો - બરકત વિરાણી 'બેફામ'

મંઝિલ બનીને આવ ન રહેબર બનીને આવ
મુઝ માર્ગમાં ભલે ન તું સહચર બનીને આવ
કિન્તુ મને ન છોડ અટુલો પ્રવાસમાં
કાંઇ નહીં તો છેવટે ઠોકર બનીને આવ
---

જે વસ્તુ મળી જાય તે મિલકત થાયે
દુર્લભ જે બની જાય તે હસરત થાયે
બન્નેને સમાવીને જે આવે દિલમાં
એને જો પિછાણો તો મહોબત થાયે
---

જયારે તું આવ મિલનકાજ, સરિતા થાજે
શોકમાં સાથી બની જા, તો મુદિતા થાજે
કિન્તુ આવે જો સમય મુજથી જુદા થાવાનો
તો બીજું કાંઇ નહીં, માત્ર કવિતા થાજે
---

યા હોમ કરીને પડો - નર્મદ

સહુ ચલો જીવતા જંગ, બ્યૂગલો વાગે;
યા હોમ કરીને પડો ફતેહ છે આગે.

કેટલાંક કરમો વિષે, ઢીલ નવ ચાલે,
શંકા ભય તો બહુ રોજ, હામને ખાળે;
હજી સમય નથી આવિયો, કહી દિન ગાળે,
જન બ્હાનું કરે નવ સરે, અર્થ કો કાળે;
ઝંપલાવવાથી સિધ્ધિ જોઇ બળ લાગે.

યા હોમ.. સહુ ચલો.. યા હોમ...

સાહસે કર્યો પર્શુએ પૂરો અર્જુનને,
તે પરશુરામ પરસિધ્ધ, રહ્યો નિજ વચને;
સાહસે ઈંદ્રજિત શૂર, હણ્યો લક્ષ્મણે,
સાહસે વીર વિક્રમ, જગ્ત સહુ ભણે;
થઈ ગર્દ જંગમાં મર્દ હક્ક નિજ માગે.

યા હોમ.. સહુ ચલો.. યા હોમ...

સાહસે કોલંબસ ગયો, નવી દુનિયામાં,
સાહસે નિપોલ્યન ભીડ્યો યૂરપ આખામાં;
સાહસે લ્યુથર તે થયો પોપની સામાં,
સાહસે સ્કાટે દેવું રે, વાળ્યું જોતામાં;
સાહસે સિકંદર નામ અમર સહુ જાગે,

યા હોમ.. સહુ ચલો.. યા હોમ...

સાહસે જ્ઞાતિનાં બંધ કાપી ઝટ નાખો,
સાહસે જાઓ પરદેશ બીક નવ રાખો;
સાહસે કરો વેપાર, જેમ બહુ લાખો,
સાહસે તજી પાખંડ, બહ્મરસ ચાખો;
સાહસે નર્મદા દેશ-દુ:ખ સહુ ભાગે.

યા હોમ.. સહુ ચલો.. યા હોમ...

( કવિશ્રી નર્મદાશંકર દવે : જન્મ 24-8-1833 )

વહેમવાળી જગા - રમેશ પારેખ

આ હથેળી બહુ વહેમવાળી જગા છે,
અહીં સ્પર્શ વસતા એ પ્રેતો થયા છે.

હવે પાંપણોમાં અદાલત ભરાશે
મેં સ્વપ્ન નિરખવાના ગુના કર્યા છે

મને આ નગરમાં નિરાધાર છોડી
રસ્તા બધા કોની પાછળ ગયા છે

છે આકાશમાં છે, અને આંખોમાં પણ છે
સૂરજ માટે ઉગવાના સ્થાનો ઘણા છે

પહાડો ઉભા રહીને થાક્યા છે એવા
કે પરસેવા, નદીઓની પેઠે વહ્યા છે

મને ખીણ જેવી પ્રતિતિ થઇ છે
હું છું ને ચારે તરફ ડુંગરા છે

ગઝલ હું લખું છું અને આજુ-બાજુ
બધા મારા ચહેરાઓ, ઉંઘી રહ્યા છે

મારો ઉજાસ થઇને - કરસનદાસ લુહાર

આ ઉષ્ણ અંધકારે મેઘલ ઉજાસ થઇને,
આંખોમાં તું ઊગી જા ઘેઘૂર ઘાસ થઇને.

અકબંધ કેવી રીતે રાખી શકું મને હું ?
જ્યારે તું પંક્તિમાં તૂટે છે પ્રાસ થઇને.

ચાલ્યું ગયું છે મૂકીને ઝળહળાટ ઘરમાં,
આવ્યું હતું જે રહેવા કાળી અમાસ થઇને.

સુંવાળી કામનાઓ લીંપીં દે લોહીમાં તું,
આ જંગલી ફૂલોની આદિમ સુવાસ થઇને.

તારું તમસ લઇને હું ખીણમાં પડ્યો છું,
ને તું શિખર ચડે છે મારો ઉજાસ થઇને.

લોબાન-ધૂપ જેવી પ્રસરી છે લાગણીઓ,
કોઇ ફકીર કેરો લીલો લિબાસ થઇને.

ઘરથી તે ઘર સુઘીના રસ્તાઓ છે વિકટ કે,
ભૂલો પડ્યો હું ઘરમાં ઘરનો પ્રવાસ થઇને.

કાજળભર્યા નયનનાં - અમૃત 'ઘાયલ'

કાજળભર્યા નયનનાં કામણ મને ગમે છે,
કારણ નહીં જ આપું કારણ મને ગમે છે.

લજ્જાથકી નમેલી પાંપણ મને ગમે છે,
ભાવે છે ભાર મનને, ભારણ મને ગમે છે.

જીવન અને મરણની હરક્ષણ મને ગમે છે,
એ ઝેર હોય અથવા મારણ મને ગમે છે.

ખોટી તો ખોટી હૈયાધારણ મને ગમે છે,
જળ હોય ઝાંઝવાનાં તો પણ મને ગમે છે.

હસવું સદાય હસવું, દુ:ખમાં અચૂક હસવું,
દીવાનગીતણું આ ડહાપણ મને ગમે છે.

આવી ગયાં છો આંસુ, લૂછો નહીં ભલા થઇ,
આ બારેમાસ લીલાં તોરણ મને ગમે છે.

લાવે છે યાદ ફૂલો છાબો ભરી ભરીને,
છે ખૂબ મહોબતીલી માલણ, મને ગમે છે

દિલ શું હવે હું પાછી દુનિયા ય પણ નહીં દઉં,
એ પણ મને ગમે છે, આ પણ મને ગમે છે.

હું એટલે તો એને વેંઢારતો રહું છું,
સોગંદ જિંદગીના! વળગણ મને ગમે છે.

ભેટ્યો છું મોતને પણ કૈં વાર જિંદગીમાં!
આ ખોળિયાની જેમ જ ખાંપણ મને ગમે છે!

'ઘાયલ', મને મુબારક આ ઊર્મિકાવ્ય મારાં,
મેં રોઇને ભર્યા છે, એ રણ મને ગમે છે.

( મનહર ઉધાસના કંઠે આ ગઝલ સાંભળો ટહુકા પર )

મુક્તકો - ગની દહીંવાલા

મૂકી છે પીઠ પાછળ સૂરજે પોતાની દુનિયાને
હું બેઠો છું નદીકાંઠે લઇ ખોળામાં સંધ્યાને
હવે મોડા પડો તો પૂછજો બાળકને સરનામું
કદાચિત ઓળખે એનાં રહસ્યો આ સમસ્યા ને
--

ચાહું છું કોઇમાં વિશ્વાસ મૂકી દઉં આજે
જિંદગી કોઇનો એ રીતે સહારો લઇ લે
જે રીતે આવીને ઠલવાય હજારો મોજાં
જેમ સાગરનો બધો ભાર કિનારો લઇ લે
--

ચાહું છું એટલું રંગીન જીવન થઇ જાયે
વેદીઆ મારી તબિયતને 'ગુલાબી' કહી દે
જે રીતે રાહમાં ભૂખ્યાને લથડતો જોઇ
સજ્જનો નાક ચઢાવીને 'શરાબી' કહી દે
--

મિત્ર! આ મારી તરફ જોઇને હસતાં પુષ્પો
મારા ભૂતકાળના રંગીન પ્રસંગો તો નથી
કૈંક કરમાઇને ક્યારીમાં પડ્યા છે એમાં
જોઇ લેવા દે મને મારા ઉમંગો તો નથી?
--

એ રીતે તારા ભરોસે હું જીવું છું જીવન
જાણે પડતો કોઇ આધારને પકડી લે છે
દિલને દઇ જાય છે એ રીતે તું રંગીન ફરેબ
જાણે બાળક કોઇ અંગારને પકડી લે છે
--

સફરમાં કેટલા દિવસો વીતાવ્યા કેટલી રાતો
વિપદની કેવડી વણઝાર કે છેડો ન દેખાતો
કદી આ કાળ કેરી મંજરીના તાલમાં વાગી
પરંતુ સર્વ સંજોગોમાં વણઝારો રહ્યો ગાતો
--

કાનુડાને બાંધ્યો છે હીરના દોરે - હરીન્દ્ર દવે

કાનુડાને બાંધ્યો છે હીરના દોરે,
બાળુડાને બાંધ્યો છે હીરના દોરે.

કોમળ આ અંગ પરે કાપા પડે છે જેવા
આંગળીથી માખણમાં આંક્યાં,
નાનકડાં નેણ થકી ઝરમર ઝરે છે જેવાં
ઢળતાં શીકેથી દહીં ઢાંક્યા,

એના હોઠ બે બિડાયા હજી તોરે
કાનુડાને બાંધ્યો છે હીરના દોરે.

માથેથી મોરપિચ્છ હેઠે સર્યું, ને સરી
હાથેથી મોગરાની માળા,
આંખેથી કાજળ બે ગાલે જઇ બેઠું
કાનકુંવર શું ઓછા હતા કાળા?

બંધ છોડે જશોદને કહો રે
કોઇ જઇને જશોદાને કહો રે
કાનુડાને બાંધ્યો છે હીરના દોરે.

પરવરદિગાર દે - મરીઝ

બસ એટલી સમજ મને પરવરદિગાર દે,
સુખ જ્યારે જ્યાં મળે બધાના વિચાર દે.

આવીને આંગળીમાં ટકોરા રહી ગયા,
સંકોચ આટલો ન કોઈ બંધ દ્વાર દે.

નવરાશ છે હવે જરા સરખામણી કરું,
કેવો હતો અસલ હું,મને એ ચિતાર દે.

આ નાનાં નાનાં દર્દ તો થાતા નથી સહન,
દે એક મહાન દર્દ અને પારાવાર દે.

સૌ પથ્થરોના બોજ તો ઊંચકી લીધા અમે,
અમને નમાવવા હો તો ફૂલોનો ભાર દે.

દુનિયામા કંઇકનો હું કરજદાર છું 'મરીઝ',
ચૂકવું બધાનું દેણ જો અલ્લાહ ઉધાર દે.

એણે કાંટો કાઢીને - વિનોદ જોષી

એણે કાટો કાઢીને મને દઇ દીધું ફૂલ
હું તો છાતીમાં સંઘરીને લાવી બુલબુલ...

પછી ઢોલિયે જરાક પડી આડી તો,
અરે ! અરે ! ટહુકાથી ફાટફાટ ચોળી,
ઓશીકે બાથ ભરી લીઘી તો,
ફર્ર દઇ ઊડી પતંગિયાની ટોળી;

મારે કંદોરે લળી પડી મોતીની ઝૂલ,
મેં તો શરમાતી ઓઢણીમાં સંતાડી ભૂલ.

હવે દીવો ઠારું? કે પછી દઇ દઉં કમાડ?
હું તો મૂંઝારે રેબઝેબ બેઠી,
આઘી વઈ જાઉં પછી ઓરી થઇ જાઉં
પછી પગલું માંડું તો પડું હેઠી!

હું તો પડછાયો પાથરીને કરતી 'તી મૂલ,
કોઇ મારામાં ઓગળીને પરબારું ડૂલ...

ધ્રુસકે ચડશે - કૃષ્ણ દવે

આંખ્યુંમાં ઝળઝળિયાં રે, કોઇ રોકો નહિતર ધ્રુસકે ચડશે,
અંદરથી ખળભળિયાં રે, કોઇ રોકો નહિતર ધ્રુસકે ચડશે !

રાજપાટને હડસેલીને જેને માટે નીકળેલી એ મીરાંને
સામે મળિયા શામળિયા રે, કોઇ રોકો નહિતર ધ્રુસકે ચડશે...

છાતીમાં વિખરાયેલા એ કાટમાળને રહી રહીને જોયા કરતી આ પગલીની
કૈંક યાદના
તૂટ્યાં તૂટ્યાં તળિયાં રે, કોઇ રોકો નહિતર ધ્રુસકે ચડશે...

સોનપરીનાં સપનાં આવે એવી નાજુક કીકીઓમાં
ઠાંસી અંધારા ભરતાં શરમ ન આવી ?
અરે ચાંદનીના ક્યારામાં
રોપ્યાં કાં બાવળિયા રે, કોઇ રોકો નહિતર ધ્રુસકે ચડશે...

રોકો એને રોકો રે આ ગમગીની ઘેઘૂર બને એ પ્હેલાં
એને રોકો રે, એ પીડા નામે ગામને પાદર
હમણાં મળિયાં રે, કોઇ રોકો નહિતર ધ્રુસકે ચડશે...

છાની વાતને ફડક - ધૂની માંડલિયા

મારી જ અંદર, એક એકાકી સડક છે,
દ્વંદ્વોના દરિયા છે, વિચારોના ખડક છે.

જો જીભ આવે ભીંતને, તો તો શું થશે ?
પ્રત્યેક છાની વાતને એની ફડક છે.

ફૂલોને મળવા તોય દોડી ગઇ હવા,
એને ખબર છે, કાંટાનો પહેરો કડક છે.

હું તો કરું છું પ્રેમ, ને વાતો તમે,
મારા-તમારા વચ્ચે બસ, આ ફરક છે.

આંખો અમારી છે એવો હક્ક દૃશ્યનો
આંસુ કહે, એવો અમારો મલક છે.

હમણાં જ એ આવી ગયા, એથી જ તો,
'ધૂની' શ્વાસના ચહેરા ઉપર કેવી ચમક છે.

( આંખો અમારી છે એવો હક્ક દૃશ્યનો - આંસુ કહે, એવો અમારો મલક છે. મને આ શેરમાં ખબરના પડી.. )

પ્રશ્ન - ઉમાશંકર જોષી

'છે મારું કો અખિલ જગમાં?' બૂમ મેં એક પાડી :
ત્યાં તો પેલી ચપળ દીસતી વાદળી જાય ચાલી,
દોડ્યો વ્હેળો વહનગીતમાં પ્રશ્ન મારો ડુબાવી,
ને આ બુઢ્ઢો વડ પણ નકારે જ માથું હલાવી,
સુણ્યા સાથે ગિરિય પડઘા પાડીને ફેંકી દેતો
બીજા પ્હાડો તણી કુહરમાં વેણ, હૈયે ન લેતો,
તારા લાગે બધિર, વીજળી પૂછવા દે જ ક્યાં?
ત્યાં પૃથ્વીનાં સ્વજન તણું તો નામ લેવું પછી કાં?

છેલ્લે પૂછ્યું રુધિરઝર આ પાણીપોચા હૈયાને:
'વ્હાલા, તું તો મુજ રહીશ ને? છો જગે કો ન મારું.'
ને એ દંભી શરમ તજી કહે:'તું ન માલેક મારો,
હું તારામાં વસું અવર કાજે.' - ખિજાયો, વિચાર્યું:
બીજાં કાજે વસતું મુજમાં?! તો મદર્થે બીજામાં
હૈયા વાસો નહિં શું વસતાં કૈ હશે સ્નેહભીનાં?

ગઝલ - હરકિશન જોશી

તમારૂં મારા ભણી જોવું એ ગઝલ તો હતી,
દિવસનું રાત મહીં ખોવું એ ગઝલ તો હતી!

અનેક જન્મ સુધી આપણે મળ્યા જ નહીં,
મિલનનું સ્વપ્ન રૂપે હોવું એ ગઝલ તો હતી!

નજરની બ્હાર બધાં દ્ર્શ્ય તો રહી જ ગયાં,
સમયનું આ અરવ રોવું એ ગઝલ તો હતી!

વિચારવાનું પછી જે ઘડી સમાપ્ત થયું,
શબદનું મૌન જળે ધોવું એ ગઝલ તો હતી!

'કિશન' કહે તો હવે શું કહે તમારા કંઇ-
સ્મરણનું મારા મહીં હોવું એ ગઝલ તો હતી!

મુક્તકો - રમેશ પારેખ

હોઇશ જો હું ફૂલ તો કરમાઇ જાવાનો
દીવો જો હું હોઇશ તો બુઝાઇ જાવાનો
સ્મૃતિ રૂપેય રહીશ તો સિક્કાની જેમ હું
અહીંયાથી ત્યાં પહોંચતા ખરચાઇ જાવાનો
--

ક્યાં છે વિશ્વાસના વહાણો તરી શકે એવું?
કયાં છે રણમાંય દરિયો ભરી શકે એવું?
મારી પાસે તો ફક્ત ક્ષણની પારદર્શકતા
ક્યાં છે આંખોમાં સ્વપ્ન થઇ ઠરી શકે એવું?
--

થોડી દુર્ધટના ભરી થોડી ક્ષણો ખાલી ગઇ
હું ગયો, ખૂશ્બૂઓ જ્યાં હાથ મારો ઝાલી ગઇ
ઊંઘ આવી નહીં, તો શું થયું? ના કૈં જ થયું
આંખની સપનાંઓ જોવાની ટેવ ચાલી ગઇ
---

મૌનથી વધુ કોઇ વાત જાય ના આગળ
સ્વપ્નથી કદી મુલાકાત જાય ના આગળ
ખંડના દીવાઓ તો ઠારીએ પ્રભાતે, પણ
પાંપણોમાં અટવાતી રાત જાય ના આગળ

સહજ - કૃષ્ણ દવે

બે ઘડી ડાળ પર બેસવું, ટહુકવું, કેટલું સહજ છે એ જ હું જોઉં છું,
ઝૂલવું, ખૂલવું, ને તરત ઊડવું, કેટલું સહજ છે એ જ હું જોઉં છું.

માન, સન્માન આમંત્રણો પણ નહીં, આવવાના કશાં કારણો પણ નહીં
તે છતાં ઉમડવું, ગરજવું, વરસવું, કેટલું સહજ છે એ જ હું જોઉં છું.

કોઇ જાણે નહીં મૂળ શું ગણગણે? રાતભર કાનમાં ઝાંઝરી ઝણઝણે.
એમનું આવવું, ઊઘડવું, મ્હેકવું, કેટલું સહજ છે એ જ હું જોઉં છું.

છેવટે એ જ તો રહી જતું હોય છે, ક્યાંય પણ નહી જવા જે જતું હોય છે
બુંદનું બુંદમાં નાચવું, વહી જવું, કેટલું સહજ છે એ જ હું જોઉં છું.

આત્મનું, તત્વનું, મસ્તીના તોરનું, હેમથી હેમનું કે પ્રથમ પ્હોરનું
ઝૂલણાં છંદમાં આ રીતે પ્રગટવું? કેટલું સહજ છે એ જ હું જોઉં છું.

અષાઢ આયો - નિરંજન ભગત

રે આજ અષાઢ આયો,
મેં નેણના નીરમાં મનનો તે માઢ ગાયો !

દૂરને દખ્ખણ મીટ માંડીને
મોરલે નાખી ટ્હેલ,
વાદળી સાગરસેજ છાંડીને
વરસી હેતની હેલ;
એમાં મનભરીને મતવાલો મોર ન્હાયો !

મેધવીણાને કોમલ તારે
મેલ્યાં વીજલ નૂર,
મેહુલાએ ત્યાં જલની ધારે
રેલ્યા મલ્હારસૂર;
એથી ધરતીને અંગ રંગઉમંગ ન માયો !

જનમાં મનમાં આષાઢ મ્હાલ્યો,
સંસાર મ્હાલ્યો સંગ,
અલકાથી હું દૂર, તે સાલ્યો,
મને, ન લાગ્યો રંગ;
એ સૌને ભાયો ને શીતલ છાંયશો છાયો !

આપણે રે પ્રિય, સામસામે તીર,
ક્યારેય નહીં મિલાપ;
ગાશે જીવનજમુનાનાં નીર
વિરહનો જ વિલાપ !?
રે આયો અષાઢ ને વાયરે તોયે વૈશાખ વાયો !

બિરહમાં બાઢ લાયો!
રે આજ આષાઢ આયો !

--
માઢ= એ નામનો એક રાગ. (સંગીત.)
સાલ્યોનો એક અર્થ શૂળની માફક દિલમાં ખટકવું કે દુઃખ થવું થાય છે.

શ્વાસના મૃગજળ.... - પ્રદીપ આઝાદ

શ્વાસના તડકા પહેર્યા હર ડગે
કંટકોના પથ મહોર્યા હર ડગે

ઘાવ ઊંડો છેક થાતો જીગર સુધી
પ્રીતના પડઘા પહેર્યા હર ડગે

કોણ જોશે રાહ છેલ્લી પળ સુઘી
શ્વાસના મૃગજળ વેર્યા હર ડગે

સૂરજ તણી પ્રતિ છાયા નીતરે
સાંજ થઇ રંગો અવતર્યા હર ડગે

જિંદગીને કેમ પાછી ઓળખું
શબ્દ કેરા પડઘા ઝર્યા હર ડગે.

( સૂરજ તણી પ્રતિ છાયા નીતરે .. એટલે? મને ખબર ના પડી )